Waarom we verder moeten kijken dan (HT) Stadswarmte
Als je een half uur voor je op reis gaat je koffer pakt, neem je té veel mee en ben je tóch van alles vergeten. Wel drie truien, niet je zwembroek. Of andersom.
In de haast om zo snel mogelijk van het aardgas af te gaan zie je hetzelfde gebeuren. Té snel zoeken we een oplossing, te graag willen we van het aardgas af. Maar daarmee riskeren we onvoldoende goed na te denken over wat we straks écht willen.
Zwarte slang
De oplossing die de gemeente Amsterdam kiest om tussen de 60 en 70% van de stad aardgasvrij te maken ligt onder de grond. Het is een grote Zwarte Slang. Soms kun je hem even zien, zoals nu in het water langs de Olympiakade in Amsterdam Zuid. Binnenkort duikt hij, met een lengte van bijna 4 kilometer, weer onder de grond.
Het is een verlengstuk: een technologisch hoogstandje dat twee bestaande warmtenetten in Amsterdam-West en Oost met elkaar gaat verbinden. Daarna kunnen nog eens 20.000 nieuwbouwwoningen gebruik maken van Stadswarmte.
Stadswarmte?
Stadswarmte is in principe restwarmte. Het is warmte die vrij komt in grote fabrieken. Warmte waar we anders niets mee zouden doen. In Amsterdam gaat het om warmte die vrijkomt bij afvalverbranding, in de westelijke havens. En bij de productie van elektriciteit in Diemen.
Stadswarmte is een grootschalig en snel alternatief voor aardgas. In plaats van een gasbuis krijgen we een waterslang onder de grond. In plaats van een gasketel krijg je een afleversetje: een warmtewisselaar, die de temperatuur van het net afgeeft aan het water van je radiatoren, en je douche. Klaar ben je.
Maar warmte uit afval, hoe duurzaam is dat?
Restwarmte is duurzaam: anders zouden we het de lucht in pompen. En zolang we afval hebben, zullen we een deel daarvan moeten verbranden. Maar we moeten veel minder afval produceren, en wat we dán nog aan afval hebben moeten we zo veel mogelijk recyclen. Dat vindt ook de Gemeente Amsterdam. In de Agenda Duurzaam Amsterdam stelt ze dat Amsterdam in 2020 65% van het afval recyclet. In 2050 100%. Dan gaan de ovens uit en is er geen restwarmte meer.
Afhankelijkheid van warmte uit afval is daarom niet zonder risico’s. Als we te goed scheiden en hergebruiken verliezen we te snel onze warmtebron. Of, erger: als we te afhankelijk zijn van de warmte zouden we in de verleiding kunnen komen om onze circulaire ambities nog even uit te stellen.
In 2019 recyclede Amsterdam 17,4% van al het afval. Om de ovens optimaal te laten werken kwam een kwart van alle aanvoer uit Engeland.
En hoe duurzaam is restwarmte uit een elektriciteitscentrale?
Nu maken we nog elektriciteit in een aardgascentrale. Maar aardgas, daar willen we dus vanaf. Binnenkort bouwt Vattenfall daarom een biomassacentrale, ter vervanging van de aardgascentrale. Die centrale verbrandt houtige biomassa. Dat is duurzamer dan gas omdat je bomen opnieuw kunt aanplanten, en omdat bomen tijdens hun leven evenveel CO2 opnemen als ze tijdens de verbranding uitstoten.
Alleen, in Nederland hebben we onvoldoende houtafval. We zullen dat dus moeten importeren en verschepen. Het duurt járen voor de nieuwe aanplant de CO2 die nu vrij komt kan opnemen. Houtsnippers kun je ook hoogwaardiger inzetten voor bijvoorbeeld isolatie en spaanplaten. En omwonenden van de centrale zijn niet blij met de uitstoot van stikstof en fijnstof.
Kosten van stadswarmte
De aanleg van stadwarmte is kostbaar. Alleen al de nieuwe verbinding kost 400 miljoen euro. Vattenfall neemt een groot deel van die kosten op zich.
Dat lijkt prettig. Maar Vattenfall is een commercieel Zweeds staatsbedrijf dat de investering graag met winst terugverdient.
Is stadswarmte duurder dan gas?
‘Nee’, zeggen de energieleveranciers. Ze verwijzen graag naar het gestelde maximum aan wat energieleveranciers mogen vragen, en ze gaan er prat op dat ze daar met hun prijzen onder blijven.
‘Ja’, zeggen klanten die eerder gas hadden. Ze hoeven nooit meer hun gasketel te vervangen. Dat scheelt. Maar de aansluitkosten en het vastrecht, zeg maar je abonnement op de warmte, zijn hoog. Het vastrecht is een vaste maandelijkse last, waar je met energiezuinig gedrag geen invloed op hebt. Dat pakt dus slecht uit voor mensen met kleine huizen, en mensen die bewust met energie omgaan.
Geen prikkel om te verduurzamen
Als het in je kosten niet uitmaakt, waarom zou je de verwarming dan lager zetten? Stadswarmte is bovendien zó warm, dat dubbel glas niet nodig is. Lekker makkelijk, maar het is ook een gemiste kans. Stadswarmte zet niet aan tot energiebesparing en zo blijven we als stad afhankelijk van hoge temperaturen.
Het resultaat is een dubbele lock-in.
Lock-in?
Een lock-in is dat je bent ingesloten: je kunt geen kant meer op. De eerste lock-in is dat een warmtenet in de straat meestal niet vrijblijvend is. Aansluiting is vaak verplicht. Eenmaal aangesloten kun je niet meer overstappen naar een andere, goedkopere energieleverancier.
De tweede lock-in zit’m in onze blijvende afhankelijkheid van hoge temperaturen. Onze nog altijd slecht geïsoleerde woningen zijn niet geschikt voor lagere temperaturen. En dat geldt ook voor de buizen van het zogenaamde Hoge Temperatuur (HT) warmtenet. Die zijn te smal om in de toekomst geschikt te maken voor bronnen met een lagere temperatuur. Ze zijn uitsluitend geschikt voor bronnen met uitzonderlijk hoge temperaturen. En die zijn schaars. En eindig.
Als alternatief noemt Vattenfall diepe geothermie en waterstof. Diepe geothermie, of aardwarmte kan alleen als de onderlagen in de aarde zich daartoe lenen. Het is maar zeer de vraag of de omstandigheden in Amsterdam ideaal zijn. Voor het maken van groene waterstof is een overschot aan duurzaam geproduceerde elektriciteit nodig. Daar zijn we nog lang niet.
HT Stadswarmte voor nieuwbouw is waanzin
De uitbereiding van het HT warmtenet is in de eerste plaats om 20.000 nieuwe woningen te voorzien van warmte. En dat is waanzin, zegt in 2017 ook de Gemeenteraad van Amsterdam. Met de kennis van nu kunnen we immers zó bouwen dat het afstrijken van een lucifer al genoeg is om de woonkamer warm te krijgen. Wat je dan nog nodig hebt aan energie, voor bijvoorbeeld warm tapwater, kun je ook zelf opwekken.
En voor de bestaande bouw?
Dan is het één van de opties. Vooral voor oude stadscentra, waar isoleren lastig is, zijn de hoge temperaturen van het warmtenet handig. Maar, let op: je moet wél de grond in. En er moet ook ruimte zijn. Vattenfall geeft zelf aan dat dat in de binnen stad een hachelijk avontuur is.
Maar ook voor de bestaande bouw moet je je afvragen of je afhankelijk wilt blijven van al te hoge temperaturen. Het aanbod van bronnen die hoge temperaturen kunnen leveren is beperkt, en meestal niet CO2-vrij. En dat is wél een voorwaarde is om de aarde leefbaar te houden.
We zullen voorlopig wel wat restwarmte overhouden, maar steeds minder. En daarmee er het risico dat we een doodlopende straat ingaan.
Hoe dan wel?
Met nieuwe technieken kunnen we het ook anders aanpakken. Warmte zit namelijk overal. Denk aan de zon, de lucht of het door de zon opgewarmde water in de sloot. Je herkent het niet altijd als warmte, maar van een paar graden kan een warmtepomp 40 tot wel 70 graden maken.
Deense warmtenetten (MT)
In Denemarken zijn zo’n 400 warmtenetten. 68% van de bevolking is er op aangesloten. Ze zijn als een nutsvoorziening, zoals drinkwater: een basisbehoefte waarin wordt voorzien door de overheid. Mede daarom is het verboden om winst te maken.
Bijzonder is dat het om open netwerken gaat, waarop meerdere bronnen hun warmte afgeven. En misschien wel nóg belangrijker: het zijn coöperatieve netten. Klanten zijn mede-eigenaar en hebben zeggenschap over de keuze van bronnen. Ook daar is biomassa nog een belangrijke bron, maar veel netten schakelen er over op ándere, meer duurzame bronnen. Op warmte uit rioolwater. Op lokale restwarmte van een datacenter. Of op de snel opkomende grootschalige zonnewarmteprojecten. Immers, een megawattuur aan warmte van de zon is twintig keer goedkoper dan de biomassaboiler en veertig keer goedkoper dan de gasboiler, weten ze in Denemarken.
De temperatuur in het zogenaamde middentemperatuur warmtenet (MT) is maximaal 60 tot 70 graden. Dat kan nog steeds rechtstreek je radiator en je douche in.
Een Haarlems warmtenet
In Het Ramplaankwartier in Haarlem gaan ze nog een stapje verder. Daar ligt een uitgewerkt plan van bewoners, de gemeente en de TU Delft voor een warmtenet dat álle warmte uit zon haalt. De temperatuur van het lage temperatuur warmtenet (LT) is maximaal 25 graden. Met elektriciteit en warmteproducerende panelen op daken van woningen en andere gebouwen gaan de bewoners zelf hun energie leveren. Met isolatie gaan ze besparen op de vraag.
Wat lastig lijkt, is dat er geen Vattenfall of Eneco is die alle zorgen en kosten uit handen neemt. Als woningeigenaar of woningcorporatie moet je dus zelf een deel van de investering doen. Dat geld kun je echter lenen, en vervolgens afbetalen met wat je bespaart op je energierekening. Je bent niet meer kwijt dan je nu betaalt aan je energierekening. Het duurt wel even.
Maar dan heb je ook wat: levenslang gratis energie van de zon.
En dus?
Als er onvervalste restwarmte is, dan zouden we gek zij als we daar geen gebruik van maken. Maar het is niet zonder risico’s om 65% procent van de Amsterdamse woningen aan te sluiten op een centraal, commercieel HT warmtenet.
Het is ook niet nodig. We hebben de technieken, de banken hebben het geld, en de bewoners hebben het lef om andere wegen in te slaan. En om andere, duurzame bronnen aan te boren. Laten we niet denken dat het allemaal te complex is, of dat bewoners geen initiatief zouden kunnen nemen.
Dit hele ‘van gas af’ beleid is krankjorem en veel te duur.
De energie transitie kan ook zo:
1. Van laag- naar hoogcalorisch gas (net als duitsland doet)
2. CO2 compenseren door bomen te planten (in NL of elders)
3. Zon/wind om zetten in waterstof en dan binden met CO2 uit de lucht tot methaan. 100% duurzaam en CO2 neutraal. Zie: https://www.tno.nl/nl/over-tno/nieuws/2019/4/zon-zet-met-zeer-hoog-rendement-co2-om-naar-methaan
Verder geen biomassa gebruiken of houtstook maar gas, geen soja/palmolie maar alternatieven, algemene CO2 tax en GASPRIJS omlaag!
LEES:
https://github.com/duurzamekorrewegwijk/DuurzameKorrewegwijk/blob/master/doc/uitgave/aantekeningen_energietransitie_klimaatbeleid.pdf
Dank je wel!
Inderdaad. Blij dat er eindelijk erkenning komt voor alternatieven van de onzinnige stadswarmte.
Probleempje van stadsverwarming (elke temperatuur) in wijken war nog geen warmtenet ligt is dat de ledingen moeten worden aangebracht. Alle straten open, diep graven (1,20 m zodat t bij vorst niet afkoelt? Is dat nog boven het grondwater?), onder andere ledingen doorschuiven (riool, water, gas, elektra, glasvezel, enz.) en dan weer dichtgooien (straat moet nog maanden inklinken). Plus aansluitingen naar de woningen ook zo diep mogelijk. Misschien weten ze in Amsterdam hoeveel man-uren dat gemiddeld per woning kost. Misschien kan Haarlem dat vergelijken met hoeveel uur nodig is per woning voor zwaardere elektrische kabels, of voor isolatie zo grondig dat de huidige elektrische aansluiting voldoende is. Want misschien is niet geld maar het aantal beschikbare technische vakkrachten bepalend voor wat er klaar komt voor 2030.
Wow. Wat een heldere uiteenzetting.Complimenten. Ik snap het helemaal. En ik ben het hatgrondig met je eens dat al die overhaast gekozen oplossingen vaak alleen maar averechts werken. Mooie metaforen.
Dankjewel, je hebt er zelf een kleine bijdrage aan geleverd ;-).
Mooi en duidelijk artikel Aukje. Ik was altijd al wat shocked dat het oud papier in Rotterdam in de verbrandingsover verdween 20 jaar geleden. Geen idee of dat nog steeds zo is, maar als ik dit artikel lees dan besef ik dat ik niets of nauwelijks iets weet van onze afvalberg. Jouw tekst geeft me weer een stukje nieuw inzicht, dank daarvoor.
Dankjewel Richel, ik hoop dat het papier inmiddels niet meer de vlammen in gaat. Daar ga ik vanuit. Maar dan houden we nog steeds wat over, in ieder geval stof tot nadenken ;-).
Mooi verhaal. Verbranding van hout heeft nog een veel groter nadeel: het gebonden CO2 in het hout komt bij verbranding weer vrij. Niet verbranden dat hout maar duurzaam bouwen met datzelfde hout!!!
Eens! Zie ook de uitzending van Tegenlicht over houtbouwers: https://www.vpro.nl/programmas/tegenlicht/kijk/afleveringen/2019-2020/houtbouwers.html
Prima artikel Aukje. Het wordt mij nu opeens duidelijk dat de keuze van een hoge temperatuur warmtenet andere mogelijke alternatieven om bij te dragen aan verduurzaming effectief uitsluit. Er zullen zonder twijfel technische redenen worden aangevoerd om zo’n keuze te rechtvaardigen, maar Vattenfall dreigt hiermee voor de levering van stadswarmte op termijn een monopolie positie te verkrijgen. Zeker als in Amsterdam de afvalcentrale door gebrek aan afval komt stil te vallen.
Teneinde de klimaatdoelstellingen te halen vraagt de overheid ook de burger om een bijdrage te leveren. Wat betreft de warmte voorziening lijkt het Deense model met z’n open netwerken daarvoor een geschikt middel. De keuze voor een HT warmtenet maakt dit nu wel erg moeilijk, zo niet onmogelijk. Hopelijk dringt dit besef op tijd door tot de beleidsmakers.
Dank Luc. Als ik het goed begrijp is het niet helemaal onmogelijk om andere bronnen in te voeren, maar het is ook niet ideaal – want eigenlijk zijn de buizen te smal voor lagere temperaturen. Nu blijkt nog uit niets dat het een ambitie is om het net in de toekomst meer als een nutsvoorziening te kunnen gebruiken – waar bijvoorbeeld ook coöperaties en buurtinitiatieven hun warmte kunnen invoeren. Ik hoop dat er nu een discussie op gang komt. We leren allemaal, Vattenfall ook…
Beste Aukje, andere lezers,
Super dat mensen zich druk maken om hoe de duurzame toekomst eruit ziet en zich daarbij de kaas niet van het brood willen laten eten. Tof dat je daar je tijd in steekt en een stuk aan wijdt. Maar hier en daar mis ik wel wat scherpte in je analyse en betoog. Zo worden brontemperaturen regelmatig verward: riothermie en datacenters leveren geen MT, Deense netten zijn niet per se MT, bij mijn weten juist best vaak HT. Het is erg onwaarschijnlijk dat Deense netten zonder opwaardering van de brontemperatuur geschikt zijn om ZLT (zeer lage temperatuur) bronnen als riothermie en datacenterwarmte in te voeden.
En je stelt stadswarmte gelijk aan restwarmte, om vervolgens helemaal geen echte restwarmte in het hele verhaal voor te laten komen. Ik kom althans alleen aftapwarmte, geothermie, zonthermie, warmte uit warmtepompen en verbranding van biomassa tegen. Geen van allen echte restwarmte dus, maar juist allemaal expres geproduceerde of opgewaardeerde warmte. En ik mis zicht op de ruimtevraag die elke oplossing vraagt én evenwicht in hoe erg waarin investeren is. Een HT net aanleggen is inderdaad duur, maar hoe duur zijn de alternatieven? Of dat nou warmtepomp en superisolatie is, al dan niet in combinatie met een (Z)LT net, of de investering die nodig is voordat je gratis levenslang zon kunt gebruiken. Zo wordt het wel moeilijk alles in perspectief te krijgen. Ik steun van harte je pleidooi om na te denken. Maar dat moet dus op basis van nog degelijker analyse. Maak je die, dan blijken HT netten nog niet zo héél dom en in elk geval niet in alle gevallen. En dus is de term waanzin overtrokken. Wat ik enorm afbreuk vind doen aan je stuk, waar je ook een hoop goede punten in aanstipt.
Je pleidooi voor nadenken: helemaal terecht. Niet alles aannemen wat bedrijven of de overheid voorstellen: zeer verstandig. Kijken naar Denemarken en andere goede voorbeelden: ook doen. Gráág meer betrokken burgers en groene voorhoede om mee te denken en invloed te hebben. Dat vraagt ook bij die partijen goede kennis en goede vergelijkingen – wat al niet gemakkelijk is, dat laat je stuk ook wel zien. Maar bovendien vraagt dat verantwoordelijkheid om te proberen niet te polariseren, omdat dat koren is op de molen van de niks-doeners en de tegenwerkers van de energietransitie. Daarom nog wel het meest vind ik het zo zonde, die conclusie!
met warme groet,
Mariette Bilius
Dankjewel Mariette, voor je uitgebreide reactie. Je positieve en je kritische feedback.
Het is zeker niet mijn bedoeling om naar iemand te wijzen. Noch om te polariseren. We zijn allemaal aan het leren. Dus moet ik wat aanpassen ;-).
Over de term waanzin heb ik inderdaad getwijfeld. Ik heb hem er toch in laten staan, omdat ons HT warmtenet in Amsterdam vooral warmte levert aan nieuwbouwwoningen. Dat is in mijn ogen waanzin, zeker als je naar de bronnen kijkt. In Amsterdam gaat het inderdaad niet eens om echte restwarmte. Nou ja, het hele verhaal bij elkaar.
Ik heb misschien wat vrijelijk gestrooid met bronnen, niet om te zeggen dat die, zonder ze op te waarderen, allemaal in een MT warmtenet kunnen. Alleen om aan te geven dat er zó veel kan, dat er zo veel alternatieven zijn die écht duurzaam uitpakken.
Het Deense netwerk, dat nog vooral fossiele bronnen heeft, en biomassa, heb ik vooral aangehaald omdat het meerdere bronnen toelaat, die je dan al dan niet moet opwaarderen. En om te laten zien dat het eigendom van het netwerk niet bij één marktpartij hoeft te liggen, maar dat we zelf mede-eigenaar kunnen worden. Dat we van energie een nutsvoorziening kunnen maken. En dat is een waanzinnige kans die we nu hebben, te midden van alle uitdagingen die er ook zijn. Om er maar één te noemen: de financiering, want natuurlijk zijn er kosten mee gemoeid die misschien wel gelijk zijn aan die van een HR warmtenet.
Je hebt het over ruimte. Ik pleit voor ruimte, om dat uit te mogen zoeken. Zodat mijn buren en ik straks niet vastzitten aan een veel te smalle buis onder de Schinkel, terwijl we misschien wel veel liever het water in de Schinkel als warmtebron hadden willen gebruiken.
beste Aukje,
Je hebt mij weer blij gemaakt met jouw antwoord! Heerlijk, dat dat ook gewoon kan op internet via blogs: een goed gesprek met elkaar!
Wederzijds, dat was de insteek :-)!
Dank je wel, Aukje!
Fijn dat dit geluid eindelijk een plek mag krijgen, want ik las hier nog alleen de glorie verhalen erover. Dank ook 02025, om ruimte te geven aan de zo belangrijke andere kant van dit verhaal. Dit geeft weer hoop. Zoals ook in veel branches lijkt er sprake van een kantelpunt in de historie, gebaseerd op transparantie van essentiële informatie. We kunnen ons niet meer met wat aannames en verhalen van belanghebbende en lobbyisten het bos in laten sturen. De kennis is er, we moeten het alleen gaan samenvoegen en integreren.
Wat mij nog het meeste steekt is de rol van de genoemde energiecentrales, met name het AEB. Zolang deze grote fabrieken bestaan, lijkt er een bestaansrecht voor stadswarmte. Daarom begon je het stuk zo sterk, met de uitleg dat dit geen self-fulfilling prophecy mag worden. Met een gerust hart zeg ik dat het AEB qua investering in duurzaamheid, de grootste miskleun is geweest aller tijden. De techniek om afval voor 100% te recyclen was in Duitsland al bekend en geïmplementeerd. Mondjesmaat komt NL nu op gang, maar eigenlijk had dit al lang op de agenda moeten staan. Voor details, zie dit artikel van mij uit 2009. Het bedroevende is dat tbv. duurzaamheid de portemonnee flink getrokken is. Honderden miljoenen zou het AEB opleveren, dus mogen kosten. Logisch dat er bij zoveel beschikbaar geld, kapers op de kust verschijnen, geld een aparte rol krijgt en er vanaf dag één tot dit jaar nog, enorme fouten gemaakt zijn. Nog steeds verdwijnen er miljoenen in dit bodemloze zwarte gat, terwijl de kansloze toekomst van deze degeneratieve vorm van energieopwekking bij voorbaat al vaststond. Alleen als er meer transparantie komt, kan Amsterdam dergelijke fouten inzien, toegeven en ervan leren. Met name voor deze zeer vergelijkbare situatie, waar weer zoveel belangen, geld en ook de toekomst van een echt duurzaam Amsterdam op het spel staan. Zie voor meer details:
http://www.energieregie.nl/integraal/hoe-lang-nog-door-met-krakkemikkig-aeb-9.html
http://www.energieregie.nl/integraal/vechten-om-vuilnis-30.html
Wat stadswarmte betreft vraag ik mij eigenlijk ook het volgende af. Had Amsterdam hier een jaar of 10 geleden niet al ervaring mee opgedaan? Ik herinner mij dat de resultaten al wezen op de hierboven opgetekende uitkomsten. En inmiddels speelt er meer. Sinds de politieke problemen met Rusland lijkt er opeens weer een opleving van stadswarmte te zijn. Ook biomassa (nota bene onder Halsema liet A’dam als een gestreste psychopaat al duizenden bomen kappen) en zelfs kermenergie zijn weer helemaal hot. Opmerkelijk is ook de parallel met de plotselinge globalistische klimaatagenda, ondersteund door het kapitalisme, big farmacie en zelfs de paus (zie “The Great Reset”), die allen opeens de wereld willen redden.
Als Amsterdam de klimaatagenda serieus wil nemen, dan moet er niet alleen geleerd worden van het verleden, maar ook echt veel verder en dieper gekeken worden. Structurele uitdagingen als deze kunnen alleen vanuit een ander, met name holistisch perspectief worden bekeken en aangevlogen. De vragende, dus centrale rol van de mens mag daarbij zeker ook meegenomen worden. De Trias Energetica begint nog altijd bij de vraag: zij, die uiteindelijk zoveel energie honger heeft. Heeft iemand zich hier al eens afgevraagd waar dat vandaan komt?
Dank Alec, voor je aanvullingen, en de historische context. Ik ben het helemaal eens met je laatste mooie alinea. De vragende mens is ook de mens die niet weet hoe hij in de overvloed die hem omringt maat moet houden.